سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، در ادامه انتشار مقالات منتشر شده در جلد چهارم "رؤیت هلال" که به همت موسسه کتاب شیعه و تلاش های حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری تدوین شده، آخرین بخش مقالات را  منتشر می کند .

 بررسی اختلاف افق ایران و حجاز

  مقالۀ یازدهم: «اختلاف افق ایران و حجاز» به درخواست مرحوم آیت الله طالقانی بیش از پنجاه سال پیش نوشته شده است. در سال ۱۳۳۱ ش که ایشان به حج مشرّف شدند، اختلاف بین شیعه و اهل سنت در مکه در ثبوت آغاز ماه ذی الحجّه مشکلاتی برای حجّاج ایرانی به بار آورد. آیت الله طالقانی پس از بازگشت از سفر حج «برای آنکه حساب دقیق اختلاف افق ایران و حجاز برای همه روشن شود» از جناب آقای سید باقر خان هیوی نویسندۀ مقالۀ یازدهم خواسته‌اند که شرح مختصری راجع به این موضوع بنگارد که وی این خواسته را اجابت کرده و آیة الله طالقانی هم سخن ایشان را در سفرنامۀ حج خود: به سوی خدا می‌رویم (ص ۱۸۸- ۱۹۳) درج کرده است.

سید باقر خان هیوی در این مقاله، پس از بیان توضیحاتی راجع به تشکّلات و حالات قمر و چرایی مشاهدۀ ماه به شکل های مختلف، به اختلاف افق ایران و حجاز اشاره کرده و می گوید:

هرگاه اختلافی ما بین آفاق شرقی و غربی در رؤیت هلال حاصل شود، آفاق شرقی یک روز بعد از آفاق غربی هلال را رؤیت خواهند کرد نه جلوتر از آن و این اختلاف هم هرگز از یک روز تجاوز نمی‌کند.

طول جغرافیایی مکّه معظّمه (شرّفها الله) از نصف النهار گرینویچ … ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه و ۱۰ ثانیۀ شرقی، و طول جغرافیایی تهران ۵۱ درجه و ۲۵ دقیقه و ۵۹ ثانیۀ شرقی است.

پس اختلاف طول این دو شهر ۱۱ درجه و ۳۵ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و از این معلوم می‌شود ساعت تهران از ساعت مکّۀ معظمه ۴۶ دقیقه و ۲۳ ثانیه جلوتر است، یعنی وقتی که در تهران غروب آفتاب باشد، در مکّه بیشتر از ۴۶ دقیقه به غروب مانده است.

بنابراین ممکن است مثلا بعد از غروب آفتاب روز ۲۹ ذی‌قعده موقعیت ماه نسبت به افق تهران به قسمی باشد که قابل رؤیت نباشد، ولی برای مکّه هلال ذیحجه رؤیت گردد، لذا فردای آن روز برای تهران سلخ ذی‌قعده و برای مکّه غرۀ ذیحجّه خواهد بود.

از بیانات فوق معلوم می‌شود ممکن است رؤیت هلال در مکّه معظّمه یک روز جلوتر از تهران و سایر نقاط شرقی آن باشد و بیش از یک روز ممکن نیست.

بررسی یکی از ضوابط رؤیت هلال پایان ماه رمضان

* در مقالۀ دوازدهم: «بررسی یکی از ضوابط رؤیت هلال پایان ماه رمضان ۱۴۱۲» پس از بیان مقدّماتی روشنگر، با محاسبات دقیق ریاضی اثبات شده است که در روز جمعه ۱۴/ ۱/ ۷۱ ش ۲۹ ماه رمضان ۱۴۱۲ که شهود ادعای رؤیت هلال کردند رؤیت هلال حد اقل در مناطق شرقی ایران و برخی از کشورهای همجوار مانند عربستان و بسیاری از کشورهای شرق قارّۀ آسیا امکان‌پذیر نبوده است.

 نویسندۀ این مقاله، با بررسی یکی از معیارهای رؤیت هلال: بعد سوی (بعد زاوی) به چنین نتیجه‌ای دست یافته است: منجّم فرانسوی آن دره دانژن Andre Danjan (۱۸۹۰- ۱۹۶۷) ثابت کرده است که رؤیت هلال ماه نو در وقتی که فاصلۀ زاویه‌ای ماه از خورشید ۷ درجه و کمتر است میسّر نیست و بعد سوی در روز جمعه ۱۴/ ۱/ ۷۱ برابر با ۲۹ ماه مبارک رمضان مطابق تقویم ذو الفنون برابر ۴ درجه و ۵۷ دقیقه بوده است. قدما نیز با توجه به سایر معیارهای رؤیت، برای بعد سوای کمتر از ده درجه حکم به رؤیت نمی‌داده‌اند.

نویسنده در این مقاله به تفصیل از اهلّۀ قمر، دایرۀ روشنایی ناشی از نور ماه، پستی و بلندیهای ماه و اینکه ارتفاع تعداد زیادی از قلّه‌های ماه به بیش از شش هزار متر می‌رسد و بلندترین آنها در حدود ۷۹۰۰ متر ارتفاع دارد، و تأثیر تصحیح اختلاف منظر ماه و خورشید در نتیجۀ محاسبات و تقویم شمس و قمر (تفاوت طولهای دایرة البروجی ماه و خورشید) سخن گفته است.

اعلام رؤیتهای غیر منطبق با ضوابط نجومی و تجربی

در مقالۀ سیزدهم: «بازهم رؤیت هلال اوّل ماه» پس از بیان توضیحاتی دربارۀ شرایط و چگونگیهای رؤیت هلال، و نیز محلّ هلال ماه در آغاز ماه رمضان ۱۴۱۵ در افق تهران، آمده است:

… در مقاله‌ای که اخیرا در کشور مالزی منتشر شده است، وقت غروب آفتاب به افق مکّه و وقت قران نیّرین، در تقویم اعلام‌شدۀ دولت عربستان در سالهای ۱۴۱۰، ۱۴۱۱ و ۱۴۱۲ مقایسه شده است و ملاحظه می‌شود که در چهارده مورد ادّعای رؤیت هلال اوّل ماه قبل از حدوث قران نیّرین صورت گرفته که امری محال است، حتی اگر غروب ماه بنا به دلایل پیشگفته بعد از غروب خورشید باشد.

به عنوان مثال در رؤیت هلال اوّل ماه رجب ۱۴۱۱ حتّی هشت ساعت و پنجاه دقیقه قبل از قران، حکم به رؤیت شده است.

اعلام رؤیتهای غیر منطبق با ضوابط نجومی و تجربی در هر کشور اسلامی منطقه، با توجه به پیشرفت وسایل عدیدۀ ارتباط جمعی در عصر حاضر، به سرعت به سایر کشورها منتقل و موجب بروز اشکالات می‌شود. بهتر است مسئولین امر، با صرف وقت و بودجۀ لازم، به موضوع رؤیت هلال اوّل ماه های قمری عمیقا توجه و به دور از جنجالهای مقطعی، با توجه به نظر افراد بصیر به دقایق امر، از اعلام ادّعاهای رؤیتهای مشکوک جلوگیری کنند.

 متأسّفانه پیشرفت وسائل ارتباط جمعی در عصر حاضر، علی رغم مزایای فراوان آن، در رؤیت هلال ماه های قمری گاهی نتیجۀ عکس داده و اشتباه پاره‌ای از کشورهای اسلامی را به سایر کشورها منتقل می‌کند.

در مقالۀ چهاردهم: «گزارشی از رؤیت هلال اوّل ماه رمضان» دربارۀ چگونگی رؤیت هلال ماه رمضان سال ۱۴۱۵، توضیحی بیان شده و برخی از صور و فروضی که هلال فقط با چشم مسلّح- نه چشم عادی- قابل رؤیت است به دقت بررسی و تبیین شده است.

 *می‌دانیم بیشتر مشکلاتی که معمولا همه‌ساله در آغاز و انجام ماه مبارک رمضان با آنها دست به گریبان هستیم به سادگی با محاسبات نجومی و فنّاوری جدید قابل پیشگیری هستند. دستاوردهای نجومی در پیش‌بینی رؤیت هلال در چند پدیده قابل دستیابی است:

* سایتهای اینترنتی. دهها سایت قوی، قدرتمند و فعّال اوضاع نجومی ستارگان، سیّارات و اقمار را با دقّت زیاد محاسبه و اعلام می‌کنند. سایت ناسا (سازمان فضایی آمریکا) یکی از این سایتهاست و در آن تصاویر نجومی که ماهواره‌های مختلف برداشته‌اند، تنها با اختلاف ۳۰ ثانیه رایگان در اختیار قرار می‌گیرد.

* نرم‌افزارهای نجومی، چندین نرم‌افزار- از جمله نرم‌افزار نجوم اسلامی- که مختصّات نجومی و اوضاع ماه را با دقت زیاد محاسبه می‌کنند در دسترس‌اند و می‌توان رؤیت‌پذیری هلال، یا عدم امکان رؤیت را با استفاده از آنها پیش‌بینی کرد.

* تقویمهای نجومی. مؤسّسات بزرگ ستاره‌شناسی در جهان، پیش از هر سال میلادی، در تقاویمی مشخّصات دقیق نجومی خورشید، ماه و سیّارات را معین می‌کنند و چون این تقویمها بر اساس آخرین دستاوردها و رصدهای نجومی تنظیم می‌شوند از دقت زیادی برخوردارند و در محاسبات اساسی آنها از کامپیوترهای بسیار پیشرفته استفاده می‌شود که مسائل نجومی را با دقت بسیار زیاد محاسبه می‌کنند.

 یکی از معتبرین آنها، تقویم سالانۀ Astronomical Almanac است که در آن مشخّصات مختلف ماه دیده می‌شود از جمله:

- لحظۀ مقارنه، تربیع اوّل، مقابله و تربیع ثانی با دقت دقیقه؛- خسوف و کسوف با دقّت یک دهم ثانیه؛- درصد روشن ماه به هنگام نیمه شب به وقت گرینویچ با دقّت یک صدم «۱».

یکی از دروسی که دریانوردان برای هدایت کشتی می‌آموزند دریانوردی نجومی است، یعنی کاپیتان کشتی باید بتواند بر مبنای محاسبات موقعیت ماه و ستارگان، نقطۀ استقرار کشتی را تعیین و آن را هدایت کند. امروزه بسیاری از دریانوردان با بهره‌گیری از هدایت ماهواره‌ای در چند دقیقه محل دقیق کشتی را به وسیلۀ دستگاههای مخابراتی و کامپیوتری تعیین می‌کنند، ولی در صورت از کار افتادن این وسائل پیشرفته، باز به همان روش اوّل، محل دقیق کشتی را در دل اقیانوسها مشخص می‌کنند.

در کشتی تقویم سالانۀ آلماناک وجود دارد که معمولا سه ماه قبل از پایان هر سال میلادی، برای سال آینده توزیع می‌شود. این کتاب بر اساس اطلاعات دقیقی بر مبنای روز و ساعت و عرض جغرافیایی، ساعت طلوع و غروب خورشید، ماه، مدّت شفق و فلق و طلوع و غروب ستارگان را در اختیار می‌گذارد. وقتی که از اطلاعات این کتاب برای تعیین نقطۀ کشتی می‌توان دقیقا و با اطمینان بهره گرفت، چگونه نمی‌توان برای مقیاس بزرگی مانند شهرها که چند صد برابر ابعاد یک کشتی است، وقت طلوع و غروب و سایر احوال ماه را مشخص کرد؟

آنچه گذشت دربارۀ محاسبات نجومی ماه بود. ولی محاسبۀ رؤیت‌پذیری هلال قدری مشکل است. در رؤیت‌پذیری دو عامل مهم: ۱. میزان روشنایی هلال ۲. میزان روشنایی محل هلال (افق) مشخّص می‌کنند که آیا هلال قابل رؤیت است یا نه؟ و اتفاقا هر دو عامل نیز قابل محاسبه‌اند. تنها عاملی که هنوز حد اکثر و اقل آن دقیقا مشخص نشده قدرت تشخیص چشم است. بنابراین در محدودۀ خاصّی از موقعیتهای هلال، یعنی صورت مبهم قابلیت رؤیت چشم هنوز حکم قطعی نجومی وجود ندارد، ولی در بقیّۀ موارد نظر قطعی

______________________________

 نجومی هست و به گفتۀ اهل فن معمولا دو ماه در سال هلال در موقعیت مبهم است.

کارشناسان معتقدند که قطعا هلال با روشنایی کمتر از پنج درصد حتی با تلسکوپ هم قابل رؤیت نیست، ولی با روشنایی بیش از یک درصد و ارتفاع بیش از نه درجه قطعا قابل رؤیت است. برخی صور هم مورد اختلاف منجّمان است.

بنابراین، به نظر عالمان هیئت و نجوم، سه حدّ قطعا رؤیت‌پذیر، قطعا رؤیت‌ناپذیر، و مورد اختلاف وجود دارد که تعیین تکلیف صورت سوم متوقف بر رؤیت خارجی است و محاسبه به تنهایی کارساز نیست.

روشن است که این محاسبات نجومی قابل استناد و اطمینان آورند و همان طور که هیچ عاقلی به دلیل احتمال اشتباه و از ترس عدم دقت محاسبات هوانوردی از سوار شدن به هواپیما خودداری نمی‌کند، نمی‌توان این دستاوردهای علمی را نادیده گرفت. گفتنی است وسائلی که این قبیل محاسبات را انجام می‌دهند به شکلی با ماهواره‌ها مرتبط اند و تمام محاسبات ماهواره‌ها طبق الگوی اصلی آنها یعنی خود ماه انجام می‌پذیرد «2».

 (۱) ر ک: مجلۀ تحقیقات اسلامی، سال ۱۵، ش ۲، و سال ۱۶، ش ۱، ص ۳۹- ۴۰، مقالۀ «نجوم جدید و فقه».

(2) رؤیت هلال، ج‌۴، ص: ۳۱